ΤΟ ΒΛΕΜΜΑ ΤΟΥ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Ένα μοναδικό portfolio με αδημοσίευτα έργα του π. Σταμάτη Σκλήρη και θεματικό άξονα: το βλέμμα του ανθρώπου πάνω στο θείο, το ιερό, το αγιασμένο πρόσωπο του κόσμου τούτου και του επέκεινα.Μία καταβύθιση στα άρρητα της βυζαντινής τέχνης όπως έχει επιβιώσει στους αιώνες της ανθρώπινης προσπάθειας να απεικονίσει το θείο και όπως έχει εξελιχθεί στις μέρες μας, μέσα από το ευαίσθητο βλέμμα του ιερέα, ιατρού και αγιογράφου π. Σταμάτη Σκλήρη.

Με κείμενα των: Σεβ. Μητροπολίτου Περγάμου κ. Ιωάννου Ζηζιούλα, κ. Αλέκου Φασιανού, ζωγράφου, Δρ.Δημήτρη Κυριαζή, ψυχίατρου-ψυχαναλυτή, Καθ. Κων. Β. Σκουτέρη και π. Σταμάτη Σκλήρη.

Α. ΦΑΣΙΑΝΟΣ

«Ο παπα-Σταμάτης, ὡς ζωγράφος, ἔγραψε εἰκόνες τῆς ζωῆς, ὅπως ὁ κόσμος εἶναι. Καί εἰκονογράφησε ναούς μέ θεϊκές μορφές, ὅπως ἔπρεπε νά εἶναι. Ἀνανέωσε τή θρησκευτική εἰκονογραφία μέ ἕνα καινούργιο τρόπο δικό του, πού εἶναι μέ ὡραῖα θαυμάσια χρώματα τῆς φύσης καί πρόσωπα χαρούμενα, πού δέν μᾶς φοβίζουν, ἀλλά μᾶς φέρνουν πιό κοντά στο θεῖο…»

Δ. ΚΥΡΙΑΖΗΣ

«…Ὁ ἔρωτας καί ἡ ἀγάπη ὡς τρόπος γνώσεως τοῦ ἑαυτοῦ μας, τοῦ ἄλλου ἀνθρώπου καί τοῦ Θεοῦ, ἡ ἀγάπη, ὡς κύρια ὁδός πρός τή σωτηρία, κατατίθεται στό ἔργο του».

π. ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΣΚΛΗΡΗΣ

«…ἄν ἡ καρδιά τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἕνα κοχύλι, ὅπου ἀφουγκράζεται κανείς τήν ἠχώ τοῦ Θεοῦ, αὐτό δέν ψηλαφᾶται στήν καθημερινότητα. Παρά μόνο οἱ ἐλάχιστες στιγμές, κι αὐτές μποροῦμε νά τίς ὀνομάσουμε στιγμές δημιουργίας. Καί δέν ἐκφράζουν τή δεξιοτεχνία κάποιου μά την εὐαισθησία του. Ὅταν φθάσεις ἐκεῖ, δἐν ἰσχύουν πιά τά σημεῖα τοῦ ὁρίζοντος. Δέν ὑπάρχει ἐκεῖ Ἀνατολή καί Δύση».

Η έκδοση περιέχει 18 εικόνες τυπωμένες σε μέγεθος 24 x 34.

____________________________________________________________________

Εδώ ένα άρθρο από τον κ. ΘΑΝΑΣΗ Ν. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ

Δρ. Θεολογίας και αρχισυντάκτη του περιοδικού «Σύναξη»

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Σύναξη» 139 (2016), σσ. 103-106.

Είναι ένας φάκελος (portfolio, 25 Χ 35 εκατοστά) με φωτογραφίες δεκαοκτώ εικόνων του παπα-Σταμάτη Σκλήρη και ένα βιβλιάριο (τριανταμιάς σελίδων) στο οποίο φιλοξενούνται κείμενα που σχολιάζουν το έργο του ή αναδεικνύουν, γενικότερα, άξονες της θεολογίας των εικόνων. Τα κείμενα, άνισα σε έκταση αλλά όλα διαλεχτά στο περιεχόμενο, είναι των Ιωάννη Ζηζιούλα, Αλέκου Φασιανού, Δημήτρη Κυριαζή, Κωνσταντίνου Σκουτέρη και του ίδιου του ζωγράφου.

Ο παπα-Σταμάτης θέλει να είναι σημερινός. Ξέρει ότι η Εκκλησία, για να είναι Εκκλησία, οφείλει να είναι σημερινή, δηλαδή να διαλέγεται με τον κόσμο, να κάνει γλώσσα της τις γλώσσες του και να διατυπώνει σε αυτές τα Καλά της Νέα. Ο ζωγράφος μας έχει αβυσσαλέο σεβασμό για την πανανθρώπινη δημιουργικότητα, κι ερανίζεται ιδέες και τρόπους από τα διάφορα ρεύματά της, επειδή τη δημιουργικότητα αυτή τη νιώθει ως το μυστήριο του τανύσματος του ανθρώπου προς τον Θεό και προς τα ουσιώδη της ζωής: την πίστη και την αγάπη. Ο παπα-Σταμάτης είναι ένας ελεύθερος άνθρωπος και γι’ αυτό γίνεται τολμηρός. Αλλά όχι με τη θορυβώδη και αυτοαναφορική τόλμη, η οποία και αφθονεί στις μέρες μας. Έχει την τόλμη του αγαπώντος, και γι’ αυτό η τόλμη του είναι και μεγάλη και γλυκιά και εύφορη. Όποιος διαβάσει το ξεκίνημα του κειμένου του «Το βλέμμα του Παντοκράτορα», στο βιβλιάριο που συνοδεύει τις εικόνες (σ. 25), θα τη δει αυτή την τόλμη: την ψηλάφηση του Θεού σ’ όλους τους έντιμους ανθρώπινους κόπους. Έτσι, λοιπόν, ο Σκλήρης είναι κληρονόμος των Βυζαντινών και συνομιλητής του Κόντογλου, του Τσαρούχη, του Φασιανού, του Ελ Γκρέκο, του Πικάσο, του Βαν Γκόγκ, του Γκωγκέν, του Ματίς, του Σεζάν, της παιδικής ζωγραφικής, της λαϊκής τέχνης, των περσικών, ινδικών και τουρκικών μικρογραφιών κ.ά. Κι όλα αυτά τα ερανίσματα ή μάλλον όλες αυτές τις συνομιλίες πασχίζει να μην τα ξεπατικώσει απλώς, αλλά να τα ζυμώσει σε δημιουργία σημερινή. Από δε τη βυζαντινή κληρονομιά του, ο ίδιος ξεχωρίζει περισσότερο αυτήν του 14^ου αι.. Και υπάρχει ιδιαίτερος λόγος, όπως θα δούμε παρακάτω.

Εδώ και πολλούς καιρούς ο παπα Σταμάτης δηλώνει ηχηρά και ξεκάθαρα ότι το βασικό στίγμα, η βασική φιλοσοφία της εικονουργίας του, είναι η εσχατολογία. Το ίδιο δηλώνουν και μελετητές του έργου του. Το δηλώνει κι εδώ, τόσο με τον τρόπο που ζωγραφίζει, όσο και με τα σχόλια που έχει γράψει για καθεμιά από τις εικόνες του φακέλου.

Κατά την ταπεινή μου άποψη, όμως, ουδεμία επίκληση της εσχατολογίας αρκεί από μόνη της, απλούστατα διότι δεν υπάρχει μία και μόνο εννόηση των εσχάτων. Υπάρχουν εννοήσεις που ακυρώνουν την ιστορία, άλλες που υποτάσσουν τα έσχατα στην ιστορία, άλλες που φέρνουν νέο νόημα στην ιστορία κλπ[1]. Όποτε, λοιπόν, γίνεται λόγος για εσχατολογία, πρέπει να είναι σαφές για ποια εσχατολογία γίνεται λόγος και ποιος ρόλος αποδίδεται στην ιστορία[2]. Το χρέος αυτό βαρύνει φυσικά και τον εν λόγω φάκελο.

Όποιος παρακολουθεί το έργο του παπα-Σταμάτη, εύκολα διαπιστώνει το πασιφανές, ότι δηλαδή προγραμματικός σκοπός του είναι η παρουσίαση του μέλλοντος, η απεικόνιση των προσώπων στη δόξα της Βασιλείας, κι όχι στο φευγαλέο της ιστορίας. Την αντίστιξη αυτή ο ζωγράφος μας την κάνει αδιάκοπα, επί χρόνια. Δεν μανιχαΐζει μεν,ώστε να καταριέται την ιστορία (ίσα-ίσα, συχνά επαινεί τις ομορφιές της), αλλά πάντως την ταυτίζει με το περαστικό, με το μη-ουσιαστικό. Αναγνωρίζει μεν ότι η μοναδικότητα του προσώπου συνδέεται με την ιστορικότητα[3], όμως την ιστορία την πραγματεύεται κατ’ εξοχήν υπό το πρίσμα του κινδύνου να εγκλωβιστεί η ύπαρξη στο πρόσκαιρο.  

Εν μέσω της στεντορείως διακηρυγμένης κυριαρχίας αυτής της εσχατολογίας, ωστόσο, διακρίνω στο «Βλέμμα του Παντοκράτορα» και κάτι άλλο: Μια ιδιάζουσα τόνωση της ιστορίας! Καταθέτω προκαταβολικά το συμπέρασμά μου από τη μελέτη του φακέλου: Τα σχόλια του παπα-Σταμάτη στρώνουν όντως το χαλί στην εσχατολογία, μα εκεί που λες «Αυτό είναι! Πάνω σ’ αυτό το χαλί θα στηθεί ο θρόνος της!», ο παπα-Σταμάτης τραβάει το χαλί! Όχι όμως για να γκρεμίσει τον θρόνο. Το τραβά για να τον βάλει να πατά απ’ ευθείας στο χώμα της ιστορίας, για να φέρει δηλαδή την ιστορία και τα έσχατα σε άμεση σχέση (χαλί είναι ό,τι υπερεξαίρει τον θρόνο και δημιουργεί απόσταση ανάμεσα σ’ αυτόν και στο έδαφος, δηλαδή πόλωση μεταξύ εσχάτων και ιστορίας). Θα επιχειρηματολογήσω γι’ αυτό παρακάτω. Εκ προοιμίου πάντως σημειώνω ότι δεν ξέρω αν αυτό είναι προγραμματισμένο εκ μέρους του παπα-Σταμάτη. Υποψιάζομαι πως συμβαίνει επειδή ο ίδιος έχει τη σπουδαία αρετή, να αφήνεται στο κεφαλοκλείδωμα της αγάπης. Έτσι τον έχω γνωρίσει, και νομίζω πως αυτό είναι ισχυρότατη φλέβα του, η οποία αρδεύει ή και… διαβρώνει τις θεολογήσεις του. Καθ’ όσον δεν υπάρχει αγάπη, αν αυτή δεν  παλεύεται στο αληθινό εδώ και τώρα, ως ιστορικό γεγονός! Έτσι, φρονώ ότι στα σχόλια τού παπα-Σταμάτη το κρίσιμο και πολύτιμο σημείο είναι κάποια «όμως» και κάποια «αλλά», τα οποία περνούν τον αναγνώστη (θαρρώ και τον ίδιο τον ζωγράφο!) από το στρώσιμο του χαλιού, στο τράβηγμά του.

Για παράδειγμα, στον «Άγιο Ανδρέα» (αρ. 14) σημειώνει: «Η εικονογραφία, ως έκφραση των εσχάτων, δεν απεικονίζει στιγμιότυπα, αλλά προβάλλει το βαθύ βλέμμα της Εκκλησίας που απευθύνεται στη αλήθεια των εσχάτων και όχι σε πρόσκαιρες φευγαλέες στιγμές του βίου. Όμως [σσ.: ιδού το κρίσιμο σημείο] εδώ ο αγιογράφος υπογραμμίζει τη στιγμή όπου ο Απόστολος και μάρτυς για τον Χριστό Ανδρέας ο Πρωτόκλητος θα λέγαμε ‘κοιτάζει τον θάνατο κατάματα’. Υπόμνηση θανάτου, εικονογραφική παραίνεση προς μνήμη θανάτου». Με το έργο αυτό, λοιπόν, και σε αντίθεση προς σε κάθε υπερεσχατολογισμό, παρουσιάζεται η απλή αλήθεια: Βεβαίως τα έσχατα σχετικοποιούν και αποδομούν πολλά δεδομένα του ιστορικού βίου (εξουσίες, υποκοότητες κοκ). Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι κάθε στιγμή του ιστορικού βίου είναι ανούσια και αβαρής. Κάποιες στιγμές, και δη οι στιγμές των επιλογών του ανθρώπου, είναι ακριβώς ο αρραβώνας της Βασιλείας. Όχι κάτι που απλώς φανερώνει τα έσχατα, αλλά κάτι αποφασιστικότερο. Είναι η πράξη η οποία κάνει τον άνθρωπο να πολιτογραφείται στη Βασιλεία. Τι θα ήταν ο Ανδρέας χωρίς αυτό το «στιγμιότυπό» του;  Το ίδιο λέω και για την ανάσταση του γιου της χήρας από τον προφήτη Ηλία (αρ. 18), την οποία ο παπα-Σταμάτης ζωγραφίζει με ένταση, για να δείξει τον κόπο του ανθρώπου ο οποίος διακονεί το έργο του εργαζόμενου Θεού. Τι θα ήταν ο Ηλίας χωρίς αυτό τον κόπο;

Στο σχόλιο του «Χριστού Παντοκράτορα» (αρ. 12) έχουμε κρεσέντο. Γράφει ο παπα-Σταμάτης: «Είναι βέβαια ο Χριστός της Δευτέρας Παρουσίας ερχόμενος επί των νεφελών […]. Αλλά [σσ.: πάλι το κρίσιμο σημείο] φθάνει στη γη, εισέρχεται στη λειτουργία του Ναού και κοιτάζει τον άνθρωπο, το αγαπημένο του πλάσμα, με αγάπη που συμπάσχει, με αγάπη ταπεινή, με κατανόηση, με ταύτιση!». Ποιο είναι το καίριο εδώ; Ότι για τον παπα-Σταμάτη συμπάσχων εδώ δεν είναι ο ιστορικός Χριστός σε αντιδιαστολή προς τον εσχατολογικό, αλλά ο ίδιος ο εσχατολογικός Χριστός![4]

Το σκεπτικό αυτού του σχολίου ο παπα-Σταμάτης το αναπτύσσει στο κείμενό του «Το βλέμμα του Παντοκράτορα», όπου και παρουσιάζεται εναργέστερα το κρίσιμο τράβηγμα του χαλιού. Παντοκράτορας είναι η τοιχογραφία που εικονίζεται στο ψηλότερο σημείο των εκκλησιών, στο εσωτερικό του τρούλου. Παρουσιάζει, μας λέει ο ζωγράφος, «τον Ισχυρό Αναστημένο Εσχατολογικό Χριστό και όχι τον ταπεινό ιστορικό Ιησού». Παρ’ όλ’ αυτά (συνεχίζει ο παπα-Σταμάτης), ο Παντοκράτορας «χαρακτηρίζεται από δύο αντιφατικές μεταξύ τους έννοιες»: αφ’ ενός από τη δύναμη, αφ’ ετέρου από την αγάπη. Για να διευθετήσει αυτή την αντίφαση, ο παπα-Σταμάτης ακουμπά πάνω στη λύση που έδωσε τον 14^ον αιώνα ο Μανουήλ Πανσέληνος, οι Αστραπάδες κ.ά., οι οποίοι παρέκαμψαν την καθιερωμένη αυστηρότητα στην έκφραση του Χριστού, προκειμένου να της προσδώσουν συμπάθεια προς τον άνθρωπο. Εδώ ακριβώς βλασταίνει η σύνθεση του παπα-Σταμάτη, η οποία και καλμάρει την πόλωση ιστορίας και εσχάτων. Ο παπα-Σταμάτης γράφει ότι οι δημιουργοί του 14^ου αι. «προσπάθησαν να αισθητοποιήσουν ζωγραφικά αυτό που οι Πατέρες της Εκκλησίας ονομάζουν θεολογικά “κένωση” του Θεού, δηλαδή άδειασμα από το θεϊκό μεγαλείο και κάθοδο προ της ανθρώπινη ταπείνωση».

Θα διόρθωνα εδώ βέβαια ότι κένωση ονόμασε την ενανθρώπηση πρώτος ο Παύλος (Φιλιπ. 2:7), οι δε Πατέρες πήραν στη συνέχεια την πολύτιμη σκυτάλη. Αλλά, πέραν τούτου, το σημαντικό εδώ είναι ότι ο παπα-Σταμάτης μοιάζει να μην εκχωρεί την έννοια της κένωσης και του πάσχειν αποκλειστικά στον ιστορικό Ιησού, αλλά κατά κάποιον τρόπο να την αναγνωρίζει ως χαρακτηριστικό του εσχατολογικού Χριστού, και να τραβάει την «αντίφαση» στα άκρα, ορίζοντας ως παράμετρο του δοξασμένου Παντοκράτορα την ιστορική σταύρωση! «Ο ονομαζόμενος Παντοκράτωρ […] αποδεικνύεται στη λειτουργική πράξη όχι απλά Θεάνθρωπος, δηλαδή Θεός που προσέλαβε την ανθρώπινη φύση, αλλά ΣΥΝΑΝΘΡΩΠΟΣ ταυτιζόμενος με τον άνθρωπο στο βάσανο και την ανημπόρια του, ταυτιζόμενος με τον ανθρώπινο πόνο δια του σταυρικού μαρτυρίου και του ταπεινωτικού θανάτου Του» (σ. 27)! Προφανώς αυτή είναι μια οπτική απαράδεκτη για τον υπερεσχατολογισμό, αλλά φέρνει στο προσκήνιο μια γιγαντιαία αλήθεια: Ο Αναστάς Χριστός δεν είναι ο οιοσδήποτε νικητής. Είναι συγκεκριμένα ο νικητής με τη σταυρική αγάπη. Όχι απλώς ο «θάνατον πατήσας», αλλά ον «θ α ν ά τ ω  θάνατον πατήσας».

Ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης γράφει ότι στη ζωγραφική τού παπα-Σταμάτη το βλέμμα είναι «εταστικόν», δηλαδή διεισδυτικό, βαθιά εξεταστικό (σ. 1 βιβλιαρίου). Ναι, το βλέμμα του Παντοκράτορά του είναι πράγματι «εταστικόν», αλλά όχι μόνο. Η «εταστικότητα» δεν μας πληροφορεί για το περιεχόμενο του βλέμματος! Αντιθέτως, ο παπα-Σταμάτης το λέει ρητά, ότι ο Παντοκράτοράς του «κοιτάζει τον άνθρωπο […] με αγάπη που συμπάσχει». Ο Παντοκράτορας του Σκλήρη δεν είναι απλώς ο εσχατολογικός Χριστός, ο οποίος με την εικόνα φανερώνεται στο σήμερα όπως θα είναι μετά το τέρμα της ιστορίας. Είναι ο εσχατολογικός Χριστός, αλλά ο εισβάλλων στο σήμερα, όθεν συμπάσχων.

Όμως αυτή η οπτική του παπα-Σταμάτη ενέχει και μια δυναμική, η οποία μπορεί να ανοίξει ακόμη περισσότερο τον ορίζοντα: Η συμ-πάθεια δεν είναι απλώς μια ιστορική παραχώρηση, μια παρένθεση του σήμερα! Έχει ριζώματα στην αιωνιότητα. Η αγάπη είναι πάντα γεγονός κένωσης, νυν και αεί. Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι κατά την παράδοση της Εκκλησίας ο Χριστός θα εμφανιστεί στη Δευτέρα Παρουσία έχοντας τα σημάδια από τη σταύρωσή του!  Και επαναλαμβάνω ότι κατά το ευαγγέλιο (Λουκ. 12: 37) και τον άγιο Νικόλαο Καβάσιλα[5] ο Χριστός στη Βασιλεία του θα υπηρετεί τους συνδαιτημόνες του αιώνιου τραπεζιού του, δοξασμένος, αλλά ταυτόχρονα σε μια κίνηση κενωτικής αγάπης.

Νομίζω πως το βραχύ σχόλιο του Α. Φασιανού, για την εγγύτητα του παπα-Σταμάτη στην  καθημερινότητα (σ. 3) αγγίζει αυτό το νεύρο. Παρόμοια ο Δημήτριος Κυριαζής σημειώνει ότι  «το κεντρικό θέμα στην ζωγραφική του είναι […] η ανάδειξη του τραγικού στοιχείου της ζωής του ανθρώπου, ο σταυρωμένος Θεός και ο σταυρωμένος άνθρωπος. Αυτή η προβληματική του αδιεξόδου και του τραγικoύ προβάλλεται σ΄ έναν εσχατολογικό καμβά […]. Μέσα από το φως της Αναστάσεως του Χριστού επιχειρείται να διασωθεί η ελπίδα» (σ. 9). Προφανώς ναι! Η Ανάσταση είναι το ριζικά νέο, η ριζική ανακαίνιση της κτίσης. Θα ήθελα μόνο να προσθέσω ότι η Σταύρωση δεν είναι απλώς το τραγικό, με κάθαρση (σαν αντίποδα) την Ανάσταση. Η Σταύρωση είναι το τραγικό, αλλά ταυτόχρονα είναι και η δεξίωση της κάθαρσης, υπό την έννοια ότι η μέχρι θυσίας αγάπη είναι αυτή που σηματοδοτεί την Ανάσταση (το επαναλαμβάνω: πρόκειται για την Ανάσταση του παράφορα αγαπώντος, κι όχι για τον πρωταθλητισμό κάποιου δυνατού) και την ανέσπερη Βασιλεία του Θεού, ο οποίος αγάπη εστίν. Και η ιστορία δεν είναι απλώς το προσπεράσιμο. Είναι το αποφασιστικό πεδίο, όπου ένα ποτήρι δροσερό νερό προς τους παρακατιανούς στοιχειώνει την αιωνιότητα. Και, αντίστροφα, ο υπερεσχατολογισμός συνεπάγεται παραθεώρηση του τρόπου ζωής, της ευθύνης, της πράξης, της μεταστροφής.

Κάτι  τελευταίο.  Στον Κυριαζή οφείλουμε ευχαριστίες για την επισήμανση ενός άλλου, πολύ ύπουλου κινδύνου. Εξ ορισμού οι εικόνες καλούν τον πιστό να διαβεί προς το ζωντανό πρόσωπο, προς το εικονιζόμενο. Ωστόσο ο ναρκισσισμός του θεατή ή ο τρόπος σκέψης του μπορεί να ανακόψει αυτή τη διάβαση (σ. 8) και να βάλει την εικόνα (ακόμη και την «πληρέστερη» εικόνα) να λειτουργεί σαν είδωλο! Ναι, το ουσιαστικότερο στοίχημα είναι το άνοιγμα του ανθρώπου στον ζωντανό Θεό αυτοπροσώπως, και το ζύμωμα μιας ζωντανής θεολογίας που να μην Τον ταριχεύει – έστω και με τις υψηλότερες πολιτισμικά τεχνικές!

____________________________________________________________________

Ο π. Σταμάτης Σκλήρης σχολιάζει και αναλύει τα έργα του. Παρακολουθήστε τον στους παρακάτω συνδέσμους:

Άγιος Παντελεήμων

https://www.youtube.com/watch?v=YX4FGUs79io

Παναγία γιάτρισσα

https://www.youtube.com/watch?v=1-k2fHeGxts

Άγιος Ανδρέας

https://www.youtube.com/watch?v=wDgPa287Ljc

'Αγιος Μάξιμος Κοστόλατσ της Σερβίας

https://www.youtube.com/watch?v=37kPbNxr0jE

Ι. Ν. Προφήτη Ηλία Καστέλας

https://www.youtube.com/watch?v=rgUfDNnbFT8&t=16s

Χριστός Ουράνιος

https://www.youtube.com/watch?v=P9sG4zxbwfE

Πρεμπιλοβιτσ στην Ερζεγοβίνη

https://www.youtube.com/watch?v=pfPOlHv5D54

Tοιχογραφία του Ευαγγελισμού που έχει ζωγραφίσει στον Ι. Ν. Αγίου Νεκταρίου Βούλας https://www.youtube.com/watch?v=CMyDQEasHxU&t=8s